Κάννες 2023: Είδαμε το The Zone of Interest, του Jonathan Glazer

Πρώτο πλάνο: μια σκηνή αρκαδικής και βουκολικής ανεμελιάς. Μια οικογένεια, μια παρέα, απολαμβάνει μια ανοιξιάτικη μέρα στις καταπράσινες όχθες ενός ποταμού στην άκρη του δάσους, σαν πίνακας σε καμβά. Η σκηνή μοιάζει σχεδόν άχρονη, θα μπορούσε να είσαι σύγχρονη, αλλά με μια πιο προσεκτική ματιά, η αισθητική των λιγοστών ρούχων μαρτυρά ότι μάλλον βρισκόμαστε κάποιες δεκαετίες πριν.

Η αίσθηση για τον θεατή θα ήταν ειδυλλιακή, εάν δεν είχε προηγηθεί η εξαιρετικά υποβλητική ολιγόλεπτη μουσική εισαγωγή σε μαύρη οθόνη, με τις ανατριχιαστικές νότες των Mica Levi να κατακλύζουν τις αισθήσεις στην σκοτεινή αίθουσα: κάτι σε όλη αυτή την ανέφελη πρώτη σκηνή μοιάζει ανεξήγητα λάθος. Σαν εκείνον τον πίνακα του φλαμανδού Pieter Brueghel ("το τοπίο με την πτώση του Ίκαρου") στο πρώτο πλάνο όλα μοιάζουν να κυλούν όμορφα κι αμέριμνα - όμως κάπου, σε κάποια γωνιά του καμβά, συμβαίνει μια ανείπωτη τραγωδία. Στην ταινία του Jonathan Glazer, η τραγωδία που κρύβεται στην άκρη του καμβά φανερώνεται σιγά-σιγά: δίπλα στο ειδυλλιακό τοπίο υψώνεται ένας τσιμεντένιος απροσπέλαστος τοίχος με συρματοπλέγματα, κι από πίσω του τσιμινιέρες καίνε ασταμάτητα, ξεφυσώντας έναν απειλητικό κοκκινογκρίζο καπνό. Και στο βάθος, σαν ηχώ, κάποιες πνιχτές φωνές, υπόκωφες κραυγές που δεν είσαι σίγουρος εάν όντως ακούς ή τις φαντάζεσαι. Όλα γυρίζουν ανέμελα την πλάτη στην καταστροφή, όμως η έρημη κραυγή είναι επίμονα εκεί.

Ο πρωταγωνιστής της νέας ταινίας του Jonathan Glazer είναι ο Rudolph Hoss, ο (πραγματικός) ναζιστής διοικητής του στρατοπέδου συγκέντρωσης του Αουσβιτς-Μπίρκεναου, αυτός που επέβλεψε το χτίσιμο και την επέκταση του στρατοπέδου, έγινε ο πρώτος διοικητής του και παρέμεινε στη θέση αυτή για τρία χρόνια. Και το ειδυλλιακό τοπίο που βλέπουμε στην οθόνη είναι η "ζώνη ενδιαφέροντος" γύρω από το στρατόπεδο, μια περιοχή που για τους ναζί είχε "προοπτικές ανάπτυξης" για την επέκτασή τους προς ανατολάς. Ο Hoss με την πολυμελή οικογένειά του μένει σε μια κομψή έπαυλη, με έναν μεγάλο, ολάνθιστο κήπο, μεσοτοιχία - κυριολεκτικά - με το στρατόπεδο. Η κάμερα παρακολουθεί με ντοκιμαντερίστικη, σχεδόν ενοχλητική, καθαρότητα την καθημερινότητα της οικογένειας. Οι κυριακάτικες εκδρομές, οι επισκέψεις φίλων και συγγενών, τα δώρα των γενεθλίων, η εμμονική φροντίδα του κήπου, τα παραμύθια στα παιδιά για να τα πάρει ο ύπνος, το κλάμα του μωρού, το σχεδόν τελετουργικό σβήσιμο των φώτων πριν πέσουν στο κρεβάτι. Οι προσταγές προς τις υπηρέτριες, οι συναντήσεις με άλλους ναζί αξιωματούχους, οι εντολές για την διοίκηση του στρατοπέδου.

Για τον Glazer όλα αυτά είναι απλά, καθημερινά, μπανάλ. Η κακία, κυριολεκτικά, κρύβεται στην διπλανή πόρτα. Και μπορεί να είναι απλή, καθημερινή, μπανάλ. Είναι η σύζυγος που δοκιμάζει με λαχτάρα μια γούνα που της έφεραν σε ένα σακί, και την μοστράρει στις φίλες της χασκογελώντας για το γούστο της Εβραίας που θα το φορούσε πριν. Είναι οι ψυχρές συζητήσεις μεταξύ αξιωματούχων για την αποδοτικότητα του στρατοπέδου και για τις μηχανικές βελτιώσεις που χρειάζονται, σαν να μιλούν για εργοστάσιο που παράγει τσιμέντο ή αυτοκίνητα. Είναι ο αξιωματικός που θέλει να αναγνωρίσουν το έργο του, που προσπαθεί με νύχια και με δόντια να μην χάσει το "προνομιακό" πόστο της διοίκησης του στρατοπέδου, και η σύζυγός του που παθαίνει υστερία στο ενδεχόμενο να φύγει από τον "παράδεισο" που έχουν φτιάξει εκεί μαζί. Είναι το λίπασμα που κάνει τον κήπο να φουντώνει ολάνθιστος, και οι μπότες που πρέπει να πλυθούν στη βρύση πριν μπει κανείς στο σπίτι, για να φύγουν τα απομεινάρια της καθημερινής "εργασίας".

Ο Jonathan Glazer (ο χαμαιλεοντικός και εκλεκτικός βρετανός σκηνοθέτης πίσω από τα «Sexy Beast», «Birth» και «Under the skin», καθώς και από μια σειρά από εμβληματικά βιντεοκλίπ των Radiohead, Jamiroquai και Massive Attack, μεταξύ άλλων), επιλέγει να αποτυπώσει το κακό - τους ναζί - με έναν τρόπο που μοιάζει να μην έχει ξαναγίνει στην μεγάλη οθόνη. Οι ναζί όχι ως σαδιστές δολοφόνοι, όχι ως παράφρονες που σχεδιάζουν κι εκτελούν εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας, όχι ως τέρατα που αντλούν ηδονή από την βία, τον πόνο και τα βασανιστήρια. Ούτε ως αξιωματούχοι που κάνουν το απλώς 'χρέος' τους, όχι χωρίς τύψεις, αλλά με ψυχρή αποτελεσματικότητα. Ούτε όμως ως άμοιροι ευθυνών άνθρωποι που γνωρίζουν, ανέχονται και υποθάλπουν, αφήνοντας τον φόβο ή τα συμπλέγματά τους να τους καθοδηγήσουν.

Ο Rudolph Hoss και οι ναζί που τον περιτριγυρίζουν στο «The Zone of Interest» δεν είναι καρικατούρες, δεν χωράνε σε δραματοποιημένα καλούπια προηγούμενων κινηματογραφικών χαρακτήρων. Οι πρωταγωνιστές του Glazer είναι άνθρωποι συνειδητοποιημένοι. Δεν κάνουν υποτακτικά το χρέος τους απέναντι σε έναν ηγέτη, ούτε φοβούνται την μήνι του. Κάνουν την δουλειά τους. Συνειδητά, συστηματικά, εντατικά. Και επιθυμούν να δρέψουν τους καρπούς των κόπων τους, με πλήρη συναίσθηση ότι οι καρποί αυτοί είναι βουτηγμένοι στο αίμα και στις στάχτες. Ξέρουν καλά πως είναι έτσι - εξάλλου, αυτοί οι ίδιοι είναι που προκαλούν και το αίμα και τις στάχτες - αλλά επιλέγουν να μην το σκέφτονται. Δεν είναι άνθρωποι χωρίς συναίσθημα - νοιάζονται για τα παιδιά τους, για τη γνώμη των φίλων και συγγενών τους, για το μέλλον τους. Απλώς επιλέγουν, κυνικά, να μην νοιάζονται για τις φρικαλεότητες που κάνουν. Τις θεωρούν αναγκαίο κακό για τις απολαύσεις τους - γιατί να νιώσουν ενοχή ή να απολογηθούν;

Κι έτσι, απολύτως αποδραματοποιημένα, χωρίς κραυγές, χωρίς ιαχές, χωρίς αίμα - χωρίς να ρίξουμε ούτε για μια στιγμή τη ματιά μας στην άλλη πλευρά του συρματοπλέγματος - αυτοί οι απλοί, καθημερινοί, μπανάλ ανθρωπίσκοι, γίνονται ίσως οι χειρότεροι, αντιπαθέστεροι, οι πιο μισητοί "κακοί" που έχουν αποτυπωθεί ποτέ στην μεγάλη οθόνη. Και το «The Zone of Interest» - μια ταινία σίγουρα δύσκολη κι ελλειπτική, αλλά όχι απροσπέλαστη - παίρνει επάξια τη θέση μιας εκ των σημαντικότερων, εάν όχι η σημαντικότερη μέχρι σήμερα, ταινία για το Ολοκαύτωμα.